آینه کاری شمسه آریا شرق
ویژهٔ هنرمندان ایرانی به شمار می‌آید و در دوره ساسانیان رایج بوده است. از آیینه کاری های بجا مانده می توان بنای دیوانخانهٔ شاه طهماسب صفوی (۹۳۰ - ۹۸۴ق/ یا ۱۵۲۴ - ۱۵۷۶م) در قزوین را نام برد .
در این رشته هنری، هنرمند آیینه کار با استفاده از شیشه و برش آن به اشکال متنوع، فضایی درخشان و زیبا در بناها می آفریند که از بازتاب نور در قطعات بی شمار آیینه تشعشع، درخشش و زیبایی در تزیینات بناها ایجاد می شود و پوششی بسیار مناسب و زیبا برای تزیین بنا از نظر استحکام و دوام است.
آب و آیینه در فرهنگ ایرانیان همواره به شکل دو نماد پاکی و روشنایی، راستگویی و صفا مورد توجه بوده و احتمالاً به کارگیری آیینه در تزیینات معماری برگرفته از همین فرهنگ است. اما بهره گیری از قطعات آیینه و هنر آیینه کاری به صورت کنونی ریشه های اقتصادی نیز دارد.
بدین معنی که بخشی از آیینه هایی که از سده ۱۰هجری قمری به صورت یکی از اقلام وارداتی از اروپا به ویژه از ونیز به ایران آورده می شد به هنگام جابه جایی در راه می شکست.
هنرمندان ایرانی برای بهره گیری از قطعات شکسته راهی ابتکاری یافتند و از آنها برای آیینه کاری استفاده کردند و آیینه کاری ظاهراً با کاربرد آنها آغاز شد. آیینه کاری در آغاز با نصب جام های یک پارچه آیینه بر بدنه بنا شروع شد. نه تنها درون بنا بلکه دیوارهای ستوندار عصر صفوی نیز با آیینه های بزرگ تزیین شد.
● ابزار و مواد کار آیینه کاری
مصالح و مواد مورد استفاده در هنر آیینه کاری عبارتند از: آیینه، چسب یا بُنکس (در اصطلاح چسب چوب را گویند)، سریش و گچ نرم. ابزارهایی که در هنر آیینه کاری استفاده می شوند عبارتند از: قلم طراحی، خط کش چوبی برای خط اندازی روی شیشه، میز زیر دست، الماس آیینه بر و تنها ابزاری که در نصب آن به کار برده می شود کاردک است .
● شیوه اجرای کار در آیینه کاری
این گونه است که نخست، طرح مورد نظر توسط طراح، معمار یا شخص آیینه کار آماده می شود سپس کاغذ طراحی شده را سوزنی می کنند و برسطح کار می گذارند و روی آن گرده زنی می کنند.پس از آن از روی طرحی که به وسیله گرده بر دیوار منتقل شده، هنر آیینه کاری را به وسیله چسباندن قطعات آیینه روی دیوار با گچ و سریش به انجام می رسانند.
آنگاه آیینه چسبان به وسیله خمیری که مرکب از گچ و سریش است قطعات آیینه را براساس طرح به وسیله فشار آوردن دست به محل برش آن ها روی گچ کشته بر سطح کار می چسباند و با فشار دست برجستگی و فرورفتگی مورد نظر را ایجاد می کند، سپس نقوش دلخواه و مورد نظر را پدیدار می سازد در خاتمه آیینه پاک کن سطح کار را پاک کرده، براق می کند.اجرای طرح روی کاغذ پس از تشخیص ابعاد و تقسیم بندی گره محاسبه می شود سپس هر گره را در خود خرد کرده و به وسیله آیینه های حمیل یک سانتیمتری که در اطراف نقش گره چسبانده می شود، گره اصلی نمایان می شود.
در داخل لقاط گره نقوش ویژه طراحی شده مثل نقوش اسلیمی، گل و برگ و پرنده و غیره را اجرا می کنند و افزون بر آن قسمت آیینه بری به وسیله آیینه های رنگی و برش آیینه به صورت محدب که به نام کُپ بری (آیینه محدب) معروف است، طرح لازم را آماده کرده و به عنوان مثال در طرح درخت انگور الوان، سیاه و یاقوتی که هم رنگ و هم ابعاد آن مشخص است، شبیه اصل درخت طراحی می کنند و آیینه محدب را بر اساس طرح آماده با گچ بر سطح کار می چسبانند.
سپس لایه گچ نرم در قطر حدود سه میلی متر بر آخرین سطح بر جسته مالیده می شود و پس از آن شیشه های محدب ساخته شده را خرد کرده و با انواع آیینه های رنگی به کار می برند.در مورد طرح های گیاهی و اسلیمی و قواره سازی، مانند معرق کاری برای تمام نقوش، الگو تهیه کرده و پس از برش آیینه با الماس، به کمک سنگ، لبه های آن را گرد می کنند.
ضخامت مطلوب آیینه برای آیینه کاری یک میلی متر است، اما تا ضخامت دو میلی متر یا بیشتر نیز به کار برده شده است. از آنجا که واردات آیینه، گران قیمت و شکننده بود، استادکاران ایرانی از مدت ها پیش به ساخت آیینه های قلع و سیمابی می پرداختند.بعدها جیوه دادن آیینه تغییر کرد و آب مقطر و نیترات دراژن ه کار بردند. این آیینه چندان که باید شفاف نبود، از این رو در عمده آستانه ها و اماکن متبرکه آیینه های بلژیکی به کار برده شده است.
آینه کاری در سدهٔ ۱۳ هجری قمری رو به ترقی و گسترش نهاد و تکاملی تدریجی اما محسوس داشت . در طول این قرن آثار زیبائی چون تالارها و اتاقهای شمس العماره (۱۲۸۴ ق) ، (تالار آینه) کاخ گلستان (۱۲۹۹ ش) در تهران ، آینه کاری ایوان و آستانهٔ حضرت عبدالعظیم در شهر ری ، و آینه کاری دارالسیادهٔ آستان قدس رضوی (۱۳۰۰ ق) در مشهد انجام گرفت که هر یک به تناسب شیوهٔ کار نمونه های برجسته ای از شیوهٔ آینه کاری این دوره به شمار می آیند . در چهار دههٔ نخست سدهٔ ۱۴ هجری قمری رکودی چشمگیر در آینه کاری مشاهده می شود . در این دوره طـولانی به جز آینـه کـاری ایـوان آستان حضـرت معصـومه (۱۳۰۳ ق) در قم ، آینه کاری در خور تـوجـه دیگری را نمی شناسیم .
در طول سدة 13ق/19م آینه کاری به تدریج رونق روز افزون گرفت و در دهه‌های پایانى این سده به فرازی تازه رسید. در این دوره آثار زیبایى چون تالار آینة کاخ گلستان و تالارها و اتاقهای شمس‌العماره که از نظر زیبایى و ظرافت در آینه‌کاری کم مانند است، پدید آمد. در آغاز سدة 14ق/ پایان سدة 19م، هنرمندان آینه کار دو اثر کم نظیر پدید آوردند که یکى آینه‌کاری دارالسیادة آستان قدس رضوی (مؤتمن، 118) و دیگری ایوان آینة صحن جدید آستانة حضرت معصومه (ع) در قم بود (فیض، 1/516). آینه کاری این ایوان در 1345ش تجدید گردید. نمونة تکامل یافتة این هنر را در آینه کاری کاخهای شهوند در سعدآباد شمیران (1306ش) و مرمر در تهران (1315ش) مى‌توان مشاهده کرد. در دهه‌های پایانى همین سده، آینه‌کاری به گونه‌ای محسوس از محدودة اماکن مقدس و کاخها بیرون آمد و به صورتى گسترده حتى در بعضى خانه‌های مسکونى و مراکز عمومى چون، تئاترها، رستورانها، مهمانخانه‌ها، فروشگاهها و آرامگاههای خصوص و جز آن به کار گرفته شد
در سدة 13ق/19م که آینه کاری رواج و رونق و ظرافت و دقت بیشتری یافت، جامهای نازک آینة ویژة آینه کاری در آلمان ساخته و به ایران فرستاده مى‌شد (دالمانى، 429). این جامها را آینه کاران ایرانى مى‌توانستند به آسانى به اشکال هندسى دلخواه ببُرند و به کار برند. در آغاز آینه کاری به صورت نصب جامهای یک پارچه بر بدنة بنا معمول بود. در چهل ستون اصفهان بر دیوار سر حوض، آینه‌ای بزرگ و شفاف نصب کرده بودند که «آینه چهل ستون نما» یا «جهان نما» نامیده مى‌شد و بزرگى و روشنى آن بدان حد بود که تصویر مردمى که از «درب عرابة» چهل ستون (با فاصلة حدود 180 متر از بنا) وارد مى‌شدند، در آینه دیده مى‌شد (جابری انصاری، 344). سپس قطعه‌های آینه به تدریج کوچک‌تر گردید تا آنکه در پایان سدة 13ق/19م قطعه‌های کوچک آینه به شکل مثلث، لوزی، شش گوش و جز آن درآمد و هنرمندان آنها را به صورت الماس تراش به کار بردند. گذشته از اینها، آینه کاران ایرانى از شیشه‌های محدب که به صورت آینه در مى‌آورند نیز استفاده مى‌کنند .
رایج‌ترین طرحها در آینه کاری طرح مشهور به «گره» است که از نظر گوناگونى اشکال و تنوع کاربرد آن در رشته‌های مختلف هنر ایران، در نوع خود مانند ندارد. طرحهای دیگر چون قاب بندی به شیوه‌های گوناگون و یا ترکیب و تلفیقى از آنها (به ویژه در آینه کاری سقف) شمسه، ترنج، لچک، قطارسازی، اسلیمى، مقرنس و نیم کره‌های گود که به کاسه مشهورند متداول بوده و اکنون نیز معمول است. در مواردی که در آینه کاری قطعه‌های بزرگ آینه به کار مى‌رفت، معمولاً سطح کار را با رنگ سفید نقاشى مى‌کردند و طرحهای متنوع بر آن پدید مى‌آوردند.
شکلهای حجمی نیز در آینه کاری در گذشته و حال معمول بوده است. از جمله نیم کُره های کوژ یا کاو که به (کاسه )، (جام) یا گل جام شهرت دارد و یا مقرنسهایی که با آینه کاری پوشانده میشود و سقف نیم گنبدی (نیم کاره) ایوانها یا زیر گنبدها “سه کنجها” و بر کار بندی ها به کار می رود. از بهترین نمونه های این گونه تزیینات مقرنس های ایوان آینه حضرت معصومه در قم است.
آینه کاری، هنری بسیار دشواری است که به دقت، مهارت و ظرافت بسیاری نیاز دارد و کسی که می‌خواهد او را به عنوان آینه کار بشناسند باید از مهارت ویژه‌ای در کار خود برخوردار باشد. به علاوه چنین آدمی باید اصول طراحی رسمی که یکی از مبانی آینه کاری است را خوب بداند. و با سالها تلاش و شاگردی در نزد پیشکسوتان و داشتن هنر و ذوق در ذات خود به مرحله ایی برسد که توان سخن گفتن و ایفای هنر در این ضمینه را داشته باشد.
محصولات ویژه آینه کاری شمسه آریا شرق
